Covid!19 için aşı mümkün mü?
Mümkünse ne zaman insanların kullanımına sunulur?
Bu sorunun cevabına bakmak için aşısı halihazırda kullanımda olan Ebola aşısı örneğini anlatmaya çalışacağım. Ebola virüsü hastalığı (EVD) insanlarda ateş ve kanamayla ortaya çıkan ve Ebola virüsünün (EBOV) neden olduğu bir bulaşıcı hastalıktır. İlk Ebola salgını 1976 da Demokratik Kongo Cumhuriyeti nde ortaya çıkmış olup-2014!2016 yılları arasındaki Batı Afrika salgınında ise 10 binin üzerinde insanın ölümüne neden olmuştur. Ölüm oranı yüzde 80!90 lara bile çıkabilmektedir. İnsandan insana sterilize edilmeyen iğnelerden- yakın temastan veya vücut sıvılarından geçtiği ortaya konulmuştur.
Peki bu kadar ölümcül bir virüsün aşısı nasıl geliştirildi?
Ebola aşısı ilk kez 2003 yılında Kanada Ulusal Sağlık Ajansı tarafından üretildi ve patent başvurusu yapıldı.
2005!2009 yılları arasında hayvanlar üzerinde denendi. 2005 yılında makak maymununda Ebola virüsüne karşı bağışıklık oluşumunda etkili olduğu belirlendi.
2014 yılı başında Batı Afrika da Ebola salgını başlayınca Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ağustos ayında- daha önce insanlarda test edilmemesine rağmen- aşının insanlarda uygulanmasına etik onay verdi ve Kanada hükümeti de WHO ya 500 doz aşı bağışladı.
Ekim 2014 te Ebola aşısının Faz 1 (çok küçük insan gruplarında uygulama) deneyleri başladı.
Kasım 2014 te Ebola aşısının lisansı 50 milyon dolara Alman!Amerikan şirketi Merck e satıldı.
Mart 2015 te Ebola aşısının Faz 2 ve Faz 3 deneyleri eş zamanlı olarak Gine de başladı. Faz 2 "ön cephede" çalışan sağlık çalışanlarına- Faz 3 ise enfekte kişilerle temaslı olanlara uygulandı.
Ocak 2016 da Küresel Aşı ve Bagışıklama İttifakı ( GAVI Alliance)- Merck firması ile gelecekteki Ebola salgınlarında aşı sağlaması karşılığında 5 milyon dolarlık anlaşma yaptı. Aynı tarihlerde Merck firması aşının gelecekteki Ebola salgınlarında kullanılabilmesi için WHO ya başvuru yaptı.
Aralık 2016 da Gine de uygulanan Faz 3 deney sonuçları yayınlandı.
Nisan 2017 de Amerika Ulusal Tıp Akademisi (NAM) Faz 3 deneylerini aşı yapılacak kişilerin seçimi- Placebo etkisinin deneylerde göz ardı edilmesi sebebiyle eleştiren bir rapor yayınladı.
Nisan 2019 da Demokratik Kongo Cumhuriyeti nde uygulanan geniş çaplı aşılama sonucunda aşının bulaşı- aşı olmayanlara göre- yüzde 97.5 oranında durdurduğu belirlendi.
Eylül 2019 da Amerika Gıda ve İlaç Dairesi (FDA)- Merck in Ebola aşısını (ERVEBO) Biyolojik Lisans Başvurusunu onayladı.
Kasım 2019 da- Avrupa Komisyonu aşı için şartlı bir pazarlama yetkisi verdi ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO) Ebola aşısını ilk kez ön yeterlilik altına aldı.
Aralık 2019 da aşının Amerika da kullanımı onaylandı.
Bu süreçte aşının Afrika- Avrupa ve Kuzey Amerika da yaklaşık 15000 kişide denendiği açıklandı.
Peki gelelim en baştaki sorumuza; Covid!19 için aşı mümkün mü? Mümkünse ne zaman insanların kullanımına sunulur?
Yukarıda anlatmaya çalıştığım süreç 2003 yılında başlayıp 2020 lere kadar uzayan bir süreç. Yani aşı üretimi o kadar basit- bugün yarın olacak bir süreç değil. Dolayısıyla aşıyı erken dönemde beklemek fazla iyimserlik olur. Bu süreçte yapmamız gereken ise mümkün olduğu kadar dış ortamdan izolasyonumuzu sağlamaktır.
Orhan SEZGİN